(1) Er ist verheiratet mit Neeltje Cornelisdr Werkhoven.
Sie haben geheiratet am 27. November 1688 in Jutphaas (U), er war 19 Jahre alt.
Cornelis was slechts 19 bij het trouwen met Neeltje. Zijn vrouw was ca 48 jaar oud.
Het huwelijk vindt plaats voor het gerecht van het Nedereind van Jutphaas (27 nov. 1688) hetgeen impliceert, dat beiden katholiek waren.
Das Ehepaar wurde 1692 geschieden.
(2) Er hat eine Beziehung mit Maria Jans van Schaick.
Kind(er):
CORNELIS CORNELISZ. OTTERSPOOR
(agressor en tiran te Jutphaas)
door Kees van Schaik & Marja Witteveen
Op 11 februari 1699 veroordeelde het Hof van Utrecht de 30-jarige Jutphase boer Cornelis Cornelisz. Otterspoor om door onthoofding ter dood te worden gebracht.(1). Een lange reeks van
geweldplegingen was hieraan voorafgegaan. Aan de hand van het vonnis van het Hof en
overige archiefbescheiden is het mogelijk ons een beeld te vormen van de dader en zijn daden.
Cornelis Cornelisz. Offerspoor was geboortig van Jutphaas.
Hij trouwde als negentien jarige in 1688 met Neeltje van Werkhoven, de weduwe van Jan
van Schaik.(2)
Deze weduwe had uit haar eerste huwelijk zeven kinderen en moet minstens dertig jaar ouder geweest zijn dan haar nieuwe echtgenoot.(3).
Het huwelijk kan niet anders dan om financiële redenen gesloten zijn. Cornelis trok in 1688 bij haar in op haar boerderij, die zij in 1686 in het Nedereind van Jutphaas met vier
morgen grond had gekocht.(4). Bij de boerderij hoorde ook tien morgen pachtland van de Heer van Rijnenburg. Door te huwen in gemeenschap van goederen, deelde Cornelis Otterspoor in het vermogen van zijn vrouw. Hij hoefde daardoor niet op eigen kracht iets op te bouwen. Later zal blijken dat hij daartoe, gelet op zijn karakter, ook nooit in staat zou zijn geweest. Hij werd van werkkracht, mede-eigenaar van een boerderij.
Ook wordt Cornelis Offerspoor stiefvader van zeven kinderen. Er rust opeens een grote zorg op zijn schouders. Al spoedig blijkt hij deze verantwoordelijkheden niet aan te kunnen.
Reeds in de eerste jaren van het huwelijk wordt hem wegens wanbetaling de pacht ontzegd en wordt dit land vervolgens verpacht aan Jan en Matthijs van Royen en Jan Jansen van Oostrom. Dat moet, hoe jong hij ook was, een enorme blamage voor hem geweest zijn.
Was hij een man geweest met inhoud en doorzettingsvermogen dan had hij hier lering uit getrokken en alles op alles gezet om herhaling te voorkomen. Zijn zwak maar ook laaghartig karakter gaat zich echter nu duidelijker aftekenen.
In onvolwassen woede, die hij niet op de eigenaren kan afreageren, richt hij zijn agressie op de nieuwe pachters van het land, die in zijn ogen hem zijn land hebben afgenomen.
Deze nieuwe pachters hadden op het land 15 koeien ingeschaard. Op een nacht in 1692, omstreeks Sint-Jacobsdag, zet Cornelis Offerspoor het hek van dit land open en jaagt de koeien uit het land en drijft ze in het aangrenzende gelegen koren van Dirck Kraaijkamp. De gebroeders Van Royen hangen de volgende dag een slot aan het hek, doch de nacht daarop licht Cornelis Offerspoor het hek van de post en jaagt het vee opnieuw in de tarwe van de buurman. Daarbij mishandelt hij een van de koeien zodanig dat het dier door de achterbenen zakt, waarop het ontheupt raakt en voor half geld moet worden verkocht. De gebroeders Van Royen moeten uiteraard de schade aan het graan aan de buurman vergoeden.
Op dat moment worden de ogen van Neeltje, zijn vrouw, geopend. Zij realiseert zich dat haar jonge echtgenoot niet alleen incapabel is om de boerderij te runnen, ook zijn kwalijk karakter komt aan het licht. Nog in datzelfde jaar 1692 draagt zij de boerderij en het bijbehorende land over aan haar kinderen.(5). Cornelis Offerspoor
wordt buiten spel gezet.
Een resoluut en krachtig optreden van een vrouw, die daarmee in feite het vertrouwen in haar echtgenoot opzegt. Cornelis Offerspoor verliest daarmee alle aanzien in het gezin, waarin hij toch al een ongewone positie moet hebben ingenomen. Hij reageert daarop als iemand die zich aan de kant gezet voelt: hij laat het erbij zitten, zijn rol is uitgespeeld.
In mei 1693 loopt Cornelis met een polsstok over de Rijnensteinse steeg en ontmoet daar de nieuwe pachters Jan en Matthijs van Royen.
Cornelis spreekt hen aan met de woorden: "Jouw landvreters, ick zal jouw land leren vreten" en slaat vervolgens met zijn polsstok met kracht op de arm van een van de gebroeders.
Als hij opnieuw slaat, breekt de polsstok op de grond.
Voor de buitenwereld houdt Cornelis nadien nog wel de schijn op: hij pacht opnieuw land, hij onderhoudt ook dit land echter niet. Hij verwaarloost het en komt wederom zijn betalingsverplichtingen niet na.(6). In 1695 wordt hem daarom de pacht van 10 à 12 morgen ander land ontnomen en vervolgens in pacht uitgegeven aan Marten Galeslooth.
Cornelis Otterspoor was inmiddels overgegaan tot het pachten van tienden, waarvoor zijn schoonzoon de pacht moest voorschieten. (7).
In maatschappelijke zin betekende dat een degradatie. Tienden werden gewoonlijk niet door de grotere boeren gepacht, doch met name door de daghuurders die een bedrijfje hadden ter grootte van slechts enkele morgen land. De frustraties van Cornelis worden vervolgens alleen maar groter.
Dat uit zich vooral in meer misdadig geweld, dat hij nadien ten aanzien van de nieuwe pachters gebruikt. Bleef het eerder bij scheldpartijen en stokslagen, nu gaat hij ook zijn mes trekken en blijkt hij behalve agressief ook onberekenbaar te zijn.
In het voorjaar van 1695 ontmoeten Marten Galeslooth en Cornelis elkaar in de herberg 'de Pop' in Jutphaas. Cornelis zegt dan tegen Marten: "Ghij hebt gedaan als een schelm dat ghij het voorschreve land gehuurd hebt".
Vervolgens veinst Cornelis het geschil met Marten Galeslooth 'af te drincken', doch als na afloop Marten Galeslooth zijn gelag betaalt om naar huis te gaan, geeft Cornelis hem onverhoeds een vuistslag tegen zijn hoed en trekt vervolgens zijn mes en brengt Galeslooth daarmee een diepe snede toe in het gezicht.
Daarmee schendt hij op grove wijze het toen bekende gebruik om conflicten bij te leggen door het verzoek samen iets te drinken. Ook komt hier in beeld het nog in de 17e eeuw onder de Jutphase dorpelingen voorkomende "bekkensnijden", waarmee men elkaars aangezicht trachtte te schenden.
Zijn onmacht en het gevoel mislukt te zijn, compenseert hij op die manier met brute kracht en gewelddadigheid. Hij heeft niets anders meer dan zijn lichamelijke kracht en zijn mes, waarmee hij kan imponeren.
Wanneer Cornelis Otterspoor tenslotte ook de pacht ontzegd wordt van enig land van het Kapittel van Sint-Marie is het Kapittel vervolgens niet in staat om een nieuwe pachter te vinden.
De boeren in Jutphaas durven, uit vrees voor de voorspelbare gevolgen, geen land te pachten dat voordien door Cornelis is gebruikt. Het Kapittel moet het land zelf exploiteren. Men kan zelfs niemand vinden die naar het land wil omzien. Uiteindelijk laat Gerrit Jansz Peeck zich overhalen een oogje in het zeil te houden, hoewel ook hij bang was voor Cornelis Otterspoor.
Die angst blijkt terecht te zijn.
Wanneer Gerrit Peeck en zijn vrouw enige tijd daarna over de Heycopperdijk lopen, komt
Cornelis Otterspoor met zijn wagen aangereden. Hij springt van zijn wagen en grijpt Peeck, die al bejaard was, om hem vervolgens heftig door elkaar te schudden. Als Cornelis bovendien nog zijn mes wil trekken om Gerrit Peeck verder te mishandelen, springt de vrouw van Peeck tussenbeide en roept om hulp, waardoor verdere escalatie voorkomen wordt.
In de gemeenschap, waar hij door zijn gedrag alle respect inmiddels ook verloren had, is dus angst ontstaan. Dan ontstaat een levensgevaarlijke situatie. Respect geeft aanzien, maar angst geeft macht. Waar mensen bang worden, wint de agressor terrein.
Het sociaal isolement waarin hij komt te verkeren, deert Cornelis Otterspoor niet. Op
dat gebied heeft hij toch niets meer te verliezen.
De vrees van de bevolking bevestigt en versterkt hem in zijn machtspositie die hij niet meer zal prijsgeven.
In dat licht moet ook de verkrachting van zijn stiefdochter Maria van Schayck gezien worden.
Zijn minderjarige stiefdochter Maria van Schayk, dochter uit het eerste huwelijk van zijn vrouw, had zich in 1693 als dienstmaagd verhuurd bij twee ongehuwde schippers te IJsselstein. Daarmee ontvluchtte zij de gespannen situatie thuis en haar stiefvader. Zij werd vervolgens door een van de schippers, een zekere Willem Joosten, ten huwelijk gevraagd, Door een huwelijk zou zij daadwerkelijk bevrijd worden van haar stiefvader.
Cornelis Otterspoor accepteert niet, dat hem opnieuw dreigt iets ontnomen te worden. In het vonnis van het Hof lezen we, dat Cornelis Otterspoor zijn stiefdochter heeft beslapen en met haar vleselijk heeft geconverseerd, waarop zij zwanger is geraakt. Het is niet ondenkbaar, dat Otterspoor sexuele gevoelens voor zijn stiefdochter koesterde, nadat zijn echtgenote zich in feite van hem had afgekeerd. Meer voor de
wel ook hij bang was voor Cornelis Otterspoor. hand ligt echter, dat hij niet accepteerde zijn zeggenschap over Maria kwijt te raken. Zijn macht werd aangetast. Het huwelijk moest dus voorkomen worden. Hij doet dat op de voor hem kenmerkende brute wijze door haar te verkrachten. Door de zwangerschap heeft Maria haar dienst moeten opgeven evenals haar voorgenomen huwelijk.
In het doopboek van de Rooms-katholieke parochie Jutphaas valt te lezen, dat Maria haar kind op 8 november 1694 laat dopen. De vader van het kind wordt in het doopboek niet genoemd.
Maria van Schayk verhuurt zich kort na de geboorte als dienstmeid bij Cornelis van Schaik te Houten.
Na een jaar krijgt zij daar opnieuw een huwelijksaanzoek, nu van Dirck Janszoon, een arbeider uit Houten. Door daar op in te gaan, trotseert Maria op confronterende wijze haar stiefvader.
Cornelis Otterspoor heeft geen vat op haar, zijn reactie is sluw en laaghartig.
Op een dag gaat het verloofde stel van Houten naar Utrecht om aldaar in ondertrouw te gaan.
Stiefvader Otterspoor had hier lucht van gekregen en wacht het verloofde paar op, als zij op weg gaan naar Utrecht.
Hij dwingt hen mee te gaan naar Ghijsbert, waard in een herberg in Houten achter de
doornheg.
Cornelis zegt daar tegen de aanstaande bruidegom: "kael, wat begint ghij, weet ghij wel dat zij een kind heeft en ick hebbet soo lief als mijn eijgen". De huwelijkskandidaat houdt hij daarmee voor, dat er een smet op zijn stiefdochter rust: zij heeft immers al een kind en voegt er dramatisch aan toe, dat hij het kind zo lief heeft alsof het van hem zelf is. Daarmee verzwijgt hij niet alleen zijn verantwoordelijkheid voor die smet, hij wentelt die af op zijn stiefdochter. Niet hij heeft misbruikt, zij heeft zich laten misbruiken. De aanstaande bruidegom slaat de opmerking echter in de wind en zegt dat hij dat niet wist, maar desondanks naar Utrecht wil om in ondertrouw te gaan.
Cornelis Otterspoor verhindert hun vertrek echter de hele dag, totdat het avond is.
Inmiddels zijn de spanningen zo hoog opgelopen dat Cornelis probeert een glas bier in het gezicht van Dirck, zijn aanstaande schoonzoon, te stoten.
Dirck grijpt Cornelis bij de krop, doch Cornelis weet zich los te rukken en trekt zijn mes Dirck kan zich niet verweren, omdat een Houtense kleermaker stiekem het mes bij Dirck uit diens zak heeft gehaald. De kleermaker neemt het vervolgens voor Dirck op, zodat dan een steekpartij ontstaat tussen de kleermaker en Cornelis Otterspoor waarbij beiden gewond raken. Het aanstaande bruidspaar moet die nacht noodgedwongen in de herberg blijven overnachten, omdat zij uit angst voor Cornelis de herberg niet durven te verlaten.
De volgende dag, een zaterdag, is aantekening niet meer mogelijk, zodat men de eerstvolgende vrijdag naar Utrecht gaat voor de ondertrouw. Na afloop bezoekt het aanstaande bruidspaar Cuijntje, de zuster van de bruid, die in Veldhuizen, tussen Utrecht en De Meern woont.
Cornelis Otterspoor gaat die avond ook naar het huis van zijn stiefdochter Cuijntje in Veldhuizen. Hij gooit eerst zijn hoed naar binnen en roept dan:
"daar mijn hoed wellecom is ben ick oock wellecom". Na die aankondiging schrikt men zo, dat de man van Cuijntje en ook het aanstaande bruidspaar Maria en Dirck, het huis uit vluchten.
Cornelis Otterspoor doorzoekt dan met een brandende kaars het voor- en achterhuis. Hij
doorzoekt zelfs het huis van de buren, doch weet zijn stiefdochter niet te vinden.
Door dit agressieve optreden springt ook het tweede huwelijk van Maria af.
Cornelis Otterspoor dwingt zijn stiefdochter Maria vervolgens opnieuw bij hem in huis te
komen wonen. Hij misbruikt haar dan opnieuw, waarop zij weer een kind baart. Dit hernieuwde misbruik kan geen enkel ander doel gediend hebben dan het onderstrepen van zijn macht.
In 1697 verschijnt Neeltje voor notaris Gerard Bredie te Jutphaas, die haar aanduidt als de verlaten huisvrouw van Cornelis Otterspoor. Zij verkoopt dan haar paarden, wagens en huisraad aan haar tweede zoon Theunis Jans van Schayck.(8).
Kennelijk is Cornelis Otterspoor dan reeds op de vlucht voor justitie. Op 11 februari 1699
wordt hij berecht door het Hof van Utrecht. Het Hof veroordeelt Cornelis Otterspoor om te worden onthoofd met het zwaard. Vervolgens zal het dode lichaam op een rad worden gelegd en het hoofd op een pin worden gesteld, anderen ten voorbeeld.
Het is niet geheel duidelijk of het lichaam alleen op een rad werd gelegd of ook de ledematen nog werden geradbraakt.
De beul had in ieder geval op 11 februari 1699 een lucratieve dag.
Gelet op het voorgaande kunnen we stellen, dat Cornelis Otterspoor zich in een relatief korte periode ontwikkelde tot een agressor en onberekenbaar tiran.
De grenzen van zijn geldingsdrang en het daarmee gepaard gaande geweld, bleef hij tot het einde toe verleggen.
Vaak liggen diepe minderwaardigheidsgevoelens aan een dergelijke ontwikkeling ten
grondslag. Die gevoelens worden veelal in de prilste jeugd reeds gevormd, wanneer een kind zich klein en zwak voelt ten opzichte van de volwassene.
In die verhouding stond Cornelis Otterspoor in feite opnieuw ten opzichte van zijn veel oudere vrouw.
Mede door zijn zwakke karakter kon hij niet voldoen aan het gestelde ideaal van boer, echtgenoot en vader-zijn. Het minderwaardigheidsgevoel dat toen ontstond,wekte een streven naar vereffening, compensatie en manifesteerde zich tenslotte in een geldingsdrang. Hoe sterker het gevoel van minderwaardigheid, hoe sterker het streven naar superioriteit. Cornelis Otterspoor had geen middelen tot werkelijke compensatie. Hij vluchtte in een schijnwerkelijkheid. Door zijn omgeving te imponeren of te tiranniseren, beleefde hij een irreëel gevoel van meerwaardigheid. Daarmee werd de basis gelegd voor een geestesziekte, op grond waarvan in onze tegenwoordige tijd
geadviseerd zou zijn hem een TBS met dwangverpleging op te leggen. Voor zijn stiefdochter en slachtoffer Maria Jans van Schayck betekent zijn dood een kennelijke
bevrijding, want zij treedt op 28 oktober 1700 eindelijk in het huwelijk en wel met haar
dorpsgenoot Jan Thomasse van Oostrom.
Noten
1. RAU RA inv.39-1 nr.99-9 fol.138. Crim. Sententies Hof van Utrecht.
2. RAU RA inv.49 nr.930. Het huwelijk vindt plaats voor het gerecht van het Nedereind van Jutphaas (27 nov. 1688) hetgeen impliceert, dat beiden katholiek waren.
3. Haar oudste Zoon uit haar eerste huwelijk heet Herbert van Schayck, hetgeen er op zou kunnen duiden, dat Neeltje Comelis van Werkhoven weduwe was van de Jan Herberts van Schayck, welke ca. 1680 te Schonouwen overleed.
Deze Jan Herberts van Schayck was in 1654 gehuwd met Sijgje Huyberts van der Aa. Van hem zijn twee kinderen bekend, te weten: Arie en Ellis Jansen van Schayck.
4. Vgl. noot 4 d.d. l maart 1686.
5. Vgl. noot 4 d.d. 22 december 1700, waarin verwezen wordt naar een boedelscheiding, welke op 24 sept. 1692 voor notaris Johan Van Aelst zou zijn verleden, welke akte overigens niet in de protocollen van deze notaris werd aangetroffen.
6. Vgl. noot 1 alsmede RAU Nots.
Gerard Bredie d.d. 18 maart en 13 oct. 1695.
7. RAU Nots Gerard Bredie d.d. 4 febr. 1694.
8. Idem d.d. 26 febr. 1697
Cornelis Cornelisz Otterspoor | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
(1) 1688 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
Neeltje Cornelisdr Werkhoven | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
(2) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
Maria Jans van Schaick | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
Die angezeigten Daten haben keine Quellen.