Stamboom van de familie Van den Eijnde(n) uit Gemert en Haarlem » Franciscus van den Enden (1602-1674)

Persoonlijke gegevens Franciscus van den Enden 

• Alternatieve namen: Frans van den Ende (meisjesnaam, naam voor het eerste huwelijk), Affinius (nick), Frans van den Eijnde (meisjesnaam, naam voor het eerste huwelijk), Frans van den Eijnden (meisjesnaam, naam voor het eerste huwelijk), Frans van den Enden (meisjesnaam, naam voor het eerste huwelijk)
• Hij is geboren op 5 februari 1602 in Antwerpen, Antwerpen, Vlaanderen, Belgi√´.
• Hij werd gedoopt.

  Franciscus

• Beroep: leraar en filosoof; leraar van Baruch Spinoza.
• Woonachtig ca 1652: Amsterdam, Noord-Holland, Nederland.
• Hij is overleden op 27 november 1674 in Paris, Parijs, Ville-de-Paris, Ile-de-France, France, hij was toen 72 jaar oud.
• Deze gegevens zijn voor het laatst bijgewerkt op 12 december 2019.

Gezin van Franciscus van den Enden

Notities over Franciscus van den Enden

Franciscus van den Enden

Het Singel, met links de Latijnse school (het pand met de trapgevel
Franciscus (Frans) van den Enden (Antwerpen, rond 5 februari 1602 - Parijs, 27 november 1674) was een Nederlands leraar en filosoof. Rond zijn vijftigste begon hij in Amsterdam een Latijnse school. Daar werd hij vooral bekend als de leermeester van Baruchde Spinoza (1632-1677). Zijn naam wordt ook geschreven als 'Van den Ende', 'Van den Eijnde', 'Van den Eijnden', enz.; tijdens zijn laatste levensjaren noemde hij zich ook 'Affinius'.

Inhoud
1 Levensloop
2 Een pionier van de democratische gedachte
3 Betekenis
4 Werken
5 Bibliografie
6 Externe links
Levensloop[bewerken]
Van den Enden, een zoon van wevers, werd te Antwerpen gedoopt op 6 februari 1602. Hij kreeg achtereenvolgens les bij de augustijnen en de jezuïeten te Antwerpen in het toen door de Spaanse koning gecontroleerde deel van Brabant. In 1619 trad hij zelf toetot het noviciaat van de Societas Iesu , maar in 1633 werd hij wegens dwalingen uit de orde ontslagen. In de tweede helft van de jaren dertig van de zeventiende eeuw schreef hij enkele Neolatijnse gedichten voor devote werken van de Spaanse augustijn Bartholomeus de los Rios y Alarcon. In ongeveer dezelfde periode lijkt hij ook actief geweest te zijn in de Antwerpse kunsthandel, waar zijn broer Martinus van den Enden een prominente plaats innam, als prentuitgever van onder andere Peter Paul Rubens en Antoon van Dyck.

In 1640 huwde Van den Enden te Antwerpen met Clara Maria Vermeeren en in 1641 werd een eerste kind geboren, dat naar haar moeder Clara Maria werd genoemd. Waar en wanneer een tweede dochter, Margaretha Aldegondis, geboren werd is minder duidelijk.

Waarschijnlijk rond 1645 verhuisde de familie naar Amsterdam. Daar zette Van den Enden een kunsthandel op in de Nes. Als prentuitgever zijn van hem slechts enkele prenten bekend en als boekuitgever weten we van een enkele publicatie uit 1650. Nadat zijn kunstwinkel in 1652 failliet ging, opende Van den Enden een school voor Latijn aan het Singel. Zijn leerlingen brachten verschillende klassieke stukken in het Amsterdamse theater en ook een Neolatijns stuk van zijn eigen hand, Philedonius (1657). Ondertussen waren uit zijn huwelijk met Clara Maria Vermeeren nog geboren: een tweeling, Anna en Adriana Clementina, in 1648, een zoon Jacobus in 1650, een dochter Marianna in 1651, en opnieuw een dochter, Maria, in 1654. Anna, Jacobus en Maria stierven waarschijnlijk zeer jong.

In de late jaren vijftig van de zeventiende eeuw waren de bekende wijsgeer Benedictus de Spinoza en de anatoom Theodor Kerckring leerling aan zijn school, waar onder andere ook de dichters Joannes Antonides van der Goes en Pieter Rixtel, en de regentenzoon Nicolaes van Vlooswyck les liepen.

In de vroege jaren zestig van de zeventiende eeuw begon Van den Enden de reputatie van een vrijgeest en atheïst te krijgen, hoewel hij zich uiterlijk als katholiek bleef gedragen. In die periode werkte hij ook samen met Pieter Cornelisz. Plockhoy aan eenproject voor een ideale nederzetting in Nieuw-Nederland, meer bepaald in het huidige Delaware. In het kader daarvan verscheen een pamflet, het Kort Verhael van Nieuw-Nederland (1662). Enkele jaren later, in 1665, verscheen opnieuw een politiek pamflet vanzijn hand, de Vrye Politijke Stellingen, waarin een democratische staatsvorm verdedigd wordt en aandacht besteed wordt aan de sociale en educatieve taken van de staat. In datzelfde jaar, de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog was net uitgebroken, schreef hij naar Johan de Witt met het voorstel hem een geheim maritiem wapen te verkopen.

Kort na het huwelijk van zijn oudste dochter Clara Maria met Theodoor Kerckrinck in 1671, verhuisde Van den Enden naar Parijs, waar hij opnieuw een Latijnse school opende. Hij werd er opgezocht door onder andere Antoine Arnauld en Gottfried Wilhelm Leibniz. Tevens raakte hij er betrokken in een complot tegen Lodewijk XIV, opgezet door de enkele ontevreden edellieden, waaronder Louis de Rohan, maar waarschijnlijk door Van den Enden uitgelokt. De samenzweerders werden echter ingerekend vóór ze hun plannen ten uitvoer konden brengen en Franciscus van den Enden werd veroordeeld tot de strop voor zijn aandeel in het complot. Op 27 november 1674 werd hij opgehangen voor de Bastille, nadat de adellijke samenzweerders tegen het absolutisme van de koning onthoofdwaren.

Een pionier van de democratische gedachte[bewerken]
In zijn ·ÄòKort Verhael van Nieuw Nederlants Gelegenheit·Äô (1662) geeft van den Enden zijn visie op het politieke begrip ·Äògelijkheid·Äô. De staat moet aan iedereen in gelijke mate baat brengen. Het welzijnsverhogend effect van de staat moet optreden onafhankelijk van iemands talenten, geslacht, bezit, en maatschappelijke status. Hij verzet zich uitdrukkelijk dat gelijkheid neerkomt op gelijkschakeling. De wetten moeten zich richten op het algemeen nut terwijl zij aan iedereen op gelijke manier ruimte geven voor eigenheid.

In zijn ·ÄòVrije Politieke Stellingen·Äô (1665) spreekt van den Enden zich uit voor vrijheid van spreken en het algemeen recht zich te ontwikkelen. Verder werkt hij het idee van volkssoevereiniteit uit. Hij is ervan overtuigd dat het volk, door de praktijk van de democratie in volksvergaderingen en overleg, aan ervaring en inzicht zal winnen. Als voorbeeld voor een democratische werking geeft hij de werkwijze in Holland tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje. Maar hij waarschuwt ook dat alle functionarissen met een wakend oog moeten gevolgd worden, vooral diegenen die uitmunten in welsprekendheid en hebzucht.

In zekere zin kan Van den Enden beschouwd worden als een voorloper van de Franse Revolutie waar de begrippen vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid tot maatstaf werden van een nieuwe samenleving.

Betekenis[bewerken]
Een van de centrale vraagstukken rond Franciscus van den Enden is of en in hoeverre hij invloed had op de wijsbegeerte van Spinoza, een vraag die reeds door Meinsma gesteld werd. In 1990 konden Marc Bedjai en Wim Klever onafhankelijk van elkaar een tweetal anonieme pamfletten aan Van den Enden toeschrijven, het Kort Verhael van Nieuw Nederland en de Vrye Politijke Stellingen. Vooral op basis van dat laatste werk, werd vooral door Klever de stelling verdedigd dat de hele Spinozistische filosofie reeds doorVan den Enden werd uitgewerkt.

De gedachte van een sterke invloed op Spinoza werd daarna ook in de meest recente biografieën van Spinoza overgenomen (in die van Steven Nadler, maar vooral in die van Margareth Gullan-Whur). Een grondige lezing van de pamfletten toont echter dat de mogelijke invloed eerder beperkt is.[bron?] De chronologie van de bronnen kan bovendien niet uitwijzen of het de leraar was die de leerling beïnvloedde of omgekeerd.

Los van deze vraag, die omwille van het gebrekkige bronnenmateriaal wellicht nooit met zekerheid beantwoord kan worden, zijn Van den Endens late geschriften zeer interessant. Zo is het duidelijk dat hij, samen met Johan de la Court (broer van de meer bekende Pieter de la Court), tot de vroegste Nederlandstalige verdedigers van de democratie gerekend dient te worden. Bovendien is zijn radicale verwerping van de slavernij uniek, zelfs binnen de groep van Amsterdamse vrijgeesten waarin hij vertoefde. Tot slot moeten ook Van den Endens aandacht voor sociale problemen en zijn voorstellen voor georganiseerde solidariteit, waarin hij vermoedelijk door Pieter Corneliszoon Plockhoy beïnvloed was, beschouwd worden als bijzonder origineel voor zijn tijd.

Werken[bewerken]
Philedonius (1657)
Philedonius (Édition critique de Marc Bedjaï, Parijs, Kimé, 1994)
Kort Verhael van Nieuw Nederland (1662)
Vrye Politijke Stellingen (1665)
Vrije Politijke Stellingen (met een inleiding van W. Klever, Wereldbibliotheek, 1992)
Bibliografie[bewerken]
(nl) K.O. Meinsma, Spinoza en zijn kring, Den Haag, 1896, pp. 125-157.
(nl) J.V. Meininger en G. van Suchtelen, Liever met wercken, als met woorden, Weesp: Heureka, 1980.
(fr) M. Bedjai, 'Metaphysique, éthique et politique dans l`œuvre du docteur Franciscus van den Enden (1602- 1674)', Studia Spinozana, nr. 6 (1990), pp. 291- 301.
(nl) Wim Klever, Proto-Spinoza Franciscus van den Enden', Studia Spinozana, nr. 6 (1990), pp. 281- 289.
(nl) Wim Klever, Mannen rondom Spinoza, Hfdst 2, Van den Enden en zijn vernieuwing van de politicologie, 1997, Uitgeverij Verloren, Hilversum, 1997, ISBN 90-6550-563-6
(en) J. Isräel, The Radical Enlightenment, Oxford: Oxford University Press, 2001, pp. 175-184.
(nl) G.O. van de Klashorst, 'De Ware Vrijheid, 1650-1672' in: E.O.G. Haitsma Mulier en W.R.E. Velema (red.), Vrijheid. Een geschiedenis van de vijftiende tot de twintigste eeuw, Amsterdam University Press, 1999, pp. 157-185
Externe links[bewerken]
Franciscus van den Enden
Kort Verhael van Nieuw Nederland
Categorieën: Humanistisch geleerdeZuid-Nederlands filosoof (voor 1830)Baruch SpinozaZuid-Nederlands geëxecuteerd persoon (voor 1830)Persoon in de Nederlanden in de 17e eeuwNederlands atheïst

Heeft u aanvullingen, correcties of vragen met betrekking tot Franciscus van den Enden?
De auteur van deze publicatie hoort het graag van u!