Het Eiland Schiermonnikoog

Inleiding

ALGEMENE OPMERKING - IN DE TWEEDE HELFT VAN 2023 IS ER EEN MAILPROBLEEM OPGETREDEN WAARDOOR BERICHTEN (VIA 'NEEM CONTACT OP MET DE AUTEUR' DAN WEL 'IK HEB AANVULLINGEN, OPMERKINGEN ETC') NIET AUTOMATISCH WERDEN/WORDEN GEFORWARD. EEN AANTAL BERICHTEN IS WAARSCHIJNLIJK VERLOREN GEGAAN.

HET BLIJKT UITEINDELIJK WEER MOGELIJK DE (OVERGEBLEVEN) MAIL BINNEN GENEALOGIEONLINE TE ZIEN. IK BEKIJK DEZE INTERNE MAILBOXMET ENIGE TUSSENPOZEN, DUS EEN ANTWOORD OP UW BERICHT KAN EVEN OP ZICH LATEN WACHTEN - HIERVOOR MIJN EXCUUS.

Dit is geen stamboom van een familie, maar van een gemeenschap. Bij het onderzoek van genealogische gegevens valt op dat vaak dezelfde namen opduiken (los van de onderzochte familienaam uiteraard). Dat suggereert dat families dikwijls door meerdere banden zijn verbonden. Om dit te onderzoeken heb ik besloten een complete gemeenschap in kaart te brengen, om te kunnen zien hoe dicht het resulterende 'netwerk' wel zou zijn. Om het effect te versterken heb ik gekozen voor een (relatief) gesloten gemeenschap; de keus is daarbij gevallen op het eiland Schiermonnikoog - niet om dat ik daarmee zelf een familieverwantschap heb, maar vanwege de behapbare omvang (bevolkingsgrootte vrij constant ca. 1000 zielen) en de voortreffelijke manier waarop de data destijds (2012) al via Tresoar/AlleFriezen doorzoekbaar waren.

Deze publicatie kijkt dus naar àlle geboortes, huwelijken etc. die (voor zover in publiek - dwz via internet - toegankelijke bronnen) op Schiermonnikoog hebben plaatsgevonden; daarnaast wordt ook gepoogd te achterhalen waar 'immigranten' vandaan kwamen, en wat er is gebeurd met mensen die op het eiland zijn geboren en/of getrouwd, maar die het daarna hebben verlaten.  Bovendien is getracht om zoveel mogelijk elders geboren kinderen van geboren Schiermonnikogers op te nemen; voor de DTB-periode zal dit fragmentarisch zijn, voor de Burgerlijke Stand tot ca. 1920 redelijk compleet, daarna zullen de privacyregels veelal publicatie verhinderen.

De publicatie van H. D. Teensma 'Schiermonnikoger geslachten' uit de jaren '90 (als papieren uitgave nog slechts antiquarisch beschikbaar) had een andere aanpak: hier werden een beperkt aantal Schiermonnikoger families uitputtend gevolgd - ook na hun vertrek van het eiland.  Een vergelijkbaar overzicht staat (of stond tot voor kort?) op het web: www.historie-schiermonnikoog.nl

De opzet van deze publicatie is dus eerder 'diep' dan 'breed', en daardoor waarschijnlijk juist complementair, met uiteraard een stuk overlap, en misschien ook wel eens met verschil van inzicht.

Inhoud, volledigheid en betrouwbaarheid

LET OP - DOOR EEN SOFTWAREHOBBEL IN ALDFAER (?) LIJKEN BIJ EEN AANTAL NOTITIES DE GEGEVENS NAAR DE VERKEERDE PERSOON TE ZIJN GECOPIEERD. DAT IS VAAK WEL HERKENBAAR - WANT NIET-PASSEND (een adreswijziging als notitie bij een huwelijk), ONLOGISCH (gegevens van ouders die niet matchen met het patronym van de persoon), OF DOMWEG ABSURD (een 18e-eeuwse dominee die zou zijn getorpedeerd op de Atlantische Oceaan). UITERAARD WORDEN DIT SOORT GEVALLEN ZOVEEL MOGELIJK GECORRIGEERD, MAAR VAAR DUS NIET BLIND OP DEZE NOTITIES, EN NEEM NIET VOETSTOOTS AAN DAT ZE HOREN BIJ DE DESBETREFFENDE PERSOON.

Overigens zijn de volgende gegevens integraal opgenomen:

- Burgerlijke stand van Schiermonnikoog: alle beschikbare geboortes (1811-1922), huwelijken (1811-1947) en overlijdens (1811-1972). Voor alle huwelijken en vele overlijdens zijn ook de getuigen bekend, maar dit wordt in genealogieonline helaas niet weergegeven.

- Bijlagen van de hierboven genoemde huwelijken geven soms informatie over vermiste zeelieden, maar ook over de dienstplicht van de bruidegom (sinds kort ook zichtbaar gemaakt in genealogieonline - daarom zijn nu ook de Militieregisters van Schiermonnikoog - geboortejaren 1843-1894 - opgenomen).

- Begrafenissen te Schiermonnikoog (zowel het Kerkhof in het dorp als Vredenhof), met waar mogelijk een link naar ouders (inclusief hun huwelijksdatum).

- DTB-gegevens van Schiermonnikoog: compleet, behalve dat bij de dopen een aantal kinderen uit 1718-1730 niet zijn opgenomen, o.a. omdat alleen de voornaam van de vader is opgegeven en zij dus zeer moeilijk aan een specifiek ouderpaar te koppelen waren.

- Het 'Algemeen Adresboek van de Provincie Friesland' (ca. 1928) voor adressen en beroepen van de gezinshoofden van het toenmalige Schiermonnikoog.

- In augustus 2015 publiceerde het Noordelijk Scheepvaartmuseum een database met monsterrollen (lijsten van bemanningsleden) uit de periode 1803-1937, voor zover ze de noordelijke provincies beslaan. Deze zijn zo goed mogelijk doorgevlooid op Schiermonnikogers, en de desbetreffende personen van een aantekening voorzien.

- De bevolkingsregisters van Schiermonnikoog 1866-1880, 1880-1890 en 1890-1900 zijn compleet verwerkt. Dit is inclusief tijdelijke bewoners die b.v. werkzaam waren als boerenknecht of dienstbode. Overigens blijkt hier dat er in dat geval veelal sprake was van een verre neef of een aangetrouwde nicht - en evenzeer bleek dit opvallend vaak de toekomstige partner van een Schiermonnikoger/-oogse...

- Via de gegevens van het kadaster kan men zien wie in 1832 waar woonde. Althans: formeel gaat het natuurlijk om de eigenaar, maar op Schiermonnikoog ging het daarbij toendertijd (met één uitzondering) uitsluitend om inwoners van het eiland; het lijkt dus redelijk om aan te nemen dat de bezitter van één enkel pand daar ook zelf in woonde.

Uit de familieberichten in naoorlogse kranten (via delpher.nl) valt nog veel meer informatie te achterhalen; zoveel, dat het bijna onbegonnen werk is - trouwens, vanwege de privacyregels zou maar een beperkt deel hier kunnen worden opgenomen.

Tenslotte is ook enige aandacht besteed aan personen die zijn omgekomen in de nabijheid van Schiermonnikoog: zeevarenden, drenkelingen e.d. Hun meest bekende rustplaats is het kerkhof Vredenhof; dit is integraal opgenomen. Daarnaast de slachtoffers van de storm op 5/6 maart 1883 : hierbij kwamen 83 vissers uit Moddergat (Westdongeradeel) om. Dezen zijn volledig opgenomen (het blijkt hierbij dat de tekst van het monument op de dijk bij Moddergat enige onnauwkeurigheden bevat). Ook hun ouders en eventuele echtgenotes zijn integraal opgenomen, maar niet àlle kinderen.

Waar de Burgerlijke Stand na 1811 complete zekerheid biedt over verwantschap ben je in de DTB-periode vaak beperkt tot reconstructie op basis van de schaarse familienamen en van vernoeming; op pragmatische gronden is verder aangenomen dat, wanneer er b.v. één dopeling Geert Willems is, en ca. 25 jaar later één bruidegom van dezelfde naam, dit om dezelfde persoon gaat. Zijn er twee bruidegoms, en maar één dopeling, dan is hertrouwen waarschijnlijk (mits dit uiteraard past bij de doopdata van de kinderen uit de betrokken huwelijken). Zijn er twee bruiden/bruidegoms met dezelfde naam, en twee dopelingen in de juiste periode, dan is zekere toekenning vaak niet mogelijk.
Ook op basis van vernoeming tenslotte kun je voor dopen van vóór 1718 ook vaak (met redelijke zekerheid) raden naar de namen van de ouders (en daardoor waarschijnlijke verwantschap van mensen met hetzelfde patroniem); vaak vindt dit ondersteuning in het Lidmatenboek. Ik heb getracht me zo weinig mogelijk te bezondigen aan gokken; overal is zo goed mogelijk aangegeven waar twijfel kan bestaan (waarschijnlijk?/twijfelachtig? etc. - overigens krijg ik de indruk dat Genealogieonline ook dit niet altijd (meer) correct weergeeft?)
Vervolgens de herkomst van mensen die naar Schiermonnikoog komen om te trouwen etc.: de BS-gegevens bevatten (bijna) altijd voldoende aanknopingspunten om de geboorteplaats en ouders te vinden; bij huwelijken vóór 1811 is meestal (helaas niet altijd) de herkomst van de partners gegeven, en ook hier lukt het verrassend vaak om (meestal) doopdatum en namen van hun ouders te achterhalen.
De lotgevallen van personen die het eiland hebben verlaten zijn zo goed mogelijk gevolgd, maar hier is het moeilijk om compleet te zijn. Er is wel gezocht naar zoveel mogelijk huwelijksgegevens elders van Schiermonnikogers die het eiland hebben verlaten, en naar plaats en datum van overlijden, en zoals hierboven al aangeduid is ook geprobeerd de elders geboren kinderen van zo'n paar zoveel mogelijk op te sporen, inclusief hun huwelijken (al is het alleen maar omdat uit huwelijk(sbijlag)en van die kinderen vaak veel informatie te halen over het overlijden van de ouders).  Omgekeerd, van een ouderpaar buiten Schiermonnikoog waarvan één kind op het eiland terecht is gekomen zijn niet noodzakelijkerwijze alle (of zelfs maar enige) andere kinderen vermeld.

Aan de andere kant zijn soms uitvoerige gegevens opgenomen van niet direct met Schiermonnikoog verbonden personen; dit kan bijvoorbeeld het resultaat zijn van het willen achterhalen van de exacte link met een als 'aangetrouwde oom' aangeduide huwelijksgetuige, of van een (te?) ver doorgevoerde speurtocht naar mogelijke verwantschappen tussen personen met dezelfde achternaam. Een bekend principe in de genealogie is natuurlijk ook dat alles wat men tegenkomt het waard is om te worden genoteerd (al is het maar omdat, als je ooit later gericht gaat zoeken, de gegevens niet meer vindbaar blijken...).

Voor het verder speuren naar niet-vermelde (of niet-achterhaalde) personen kunnen stambomen per familienaam, voor zover gepubliceerd, allicht meer informatie geven. De verwijzing binnen Geneanet 'komt ook voor in stamboom ...' zal hier vaak hulp kunnen bieden. Waar ik op die manier op een overlijdensdatum werd gewezen is die, omwille van de overlevingsstatistiek, wél overgenomen (met verwijzing, en onder dankzegging!)
Waar een overlijdensplaats niet zeker is, maar wel waarschijnlijk (b.v. door een aldaar gesloten huwelijk) is die plaats aangegeven als *PLAATSNAAM*. Waar interesse bestaat in een bepaalde persoon kan dit wellicht een handvat bieden. Overigens - in de achttiende eeuw staat *SCHIERMONNIKOOG* voor 'waarschijnlijk overleden terwijl woonachtig op Schiermonnikoog' - zeevarenden zullen ook in die tijd vaak bij de uitoefening van hun beroep buitengaats zijn omgekomen.

Ondanks alle pogingen tot zorgvuldigheid bevat het overzicht ongetwijfeld de nodige typ- en spelfouten (1845 i.p.v. 1854 etc.). In twijfelgevallen biedt natuurlijk de originele acte zekerheid. Waar dit soort fouten worden geconstateerd worden zij in volgende updates zoveel mogelijk gecorrigeerd. Ook kan een update aanvullende  gegevens of verbeterde (hopelijk dan) conclusies bevatten. Zodoende is het mogelijk dat u straks informatie aantreft die subtiel verschilt van hetgeen u hier nog maar een paar maanden geleden las...

Voor aanvullingen en correcties houd ik mij uiteraard aanbevolen (en ik wil op deze plaats graag mijn dank uitbrengen aan iedereen die al verbeteringen en aanvullingen heeft doorgegeven, en voor de interessante en stimulerende discussies die dat heeft opgeleverd !).

En hoewel veel gegevens via internet te achterhalen zijn blijft een duik in het 'papieren archief' soms nodig. Bij zulke, vaak wat buitenissiger, vragen is de staf van Tresoar in Leeuwarden zeer behulpzaam geweest; ook hiervoor hartelijk dank!

 

Familienamen

De correcte spelling van familienamen blijft altijd een punt van discussie. Volgens sommigen is de bij geboorte gegeven (= ingeschreven) naam de enige echte; volgens anderen worden op die manier spelfouten en verschrijvingen van ambtenaren ten onrechte gesanctioneerd. Feit is dat het zoeken door spellingsvarianten zeer wordt bemoeilijkt.

Daarom is voor een aantal namen besloten tot normalisatie, als volgt:

        Carst / Karst > Karst

        Colle / Kolle > Colle

        Donema / Donama > Donema

        Dubblinga / Dubblenga / Dublinga > Dubblinga               

        Zeilenga / Zeilinga > Zeilinga

En?

Zoals gezegd was een aanleiding om aan dit werk te beginnen, nieuwsgierigheid naar de mate waarin families door meer dan één huwelijk etc. verwant zijn. Zulke meervoudige connecties komen inderdaad voor, maar of dit nu veel of weinig is kan pas worden uitgemaakt door vergelijking met data van andere plaatsen (terzijde: na onderzoek van de slachtoffers van de stormramp uit 1883, afkomstig uit Moddergat - zie hierboven - blijkt dat hun 'netwerk' nog véél dichter is dan dat op Schiermonnikoog; Moddergat had volgens de Militaire Topographische kaart van 1848 586 inwoners; Schiermonnikoog had er 900) . Wel zijn op Schiermonnikoog ca. twee dozijn neef-nicht huwelijken vastgesteld; opvallend is ook een twintigtal gevallen van zwagerhuwelijk (weduwnaar/weduwe hertrouwt met zuster respectievelijk broer van de overleden partner), die voornamelijk zijn gevonden in de eerste helft van de negentiende eeuw.

Een gevoel geeft misschien ook het aantal ‘endogene’ huwelijken: huwelijken dus waarbij zowel bruid als bruidegom van Schiermonnikoog afkomstig zijn. Van de 55 huwelijken in de periode 1811-1820 waren dit er 52 (80%) met 11 huwelijken (17%) met één partner ‘van Schier’;  voor de periode 1851-1860 was dit respectievelijk 42 (77,8%) en 12 (22,2%) van de 54; voor 1891-1900 32 (50,8%) en 27 (42,9%) van de 63 en tenslotte voor 1925-1932 7 (17,5%) respectievelijk 23 (57,5%) van de 40 huwelijken. Tot ver in de negentiende eeuw trouwden Schiermonnikogers dus voornamelijk onder elkaar. Frappant is ook het gemak waarmee zij elkaar 'in den vreemde' wisten te vinden; er zijn zeker zestig voorbeelden (1817-1930) van huwelijken buiten Schiermonnikoog van partners wier ouders wel, maar die zelf niet (althans niet allebei) op Schiermonnikoog zijn geboren.

Als verdere maat voor de ‘geslotenheid’ van een gemeenschap kan wellicht worden gekeken naar dermate waarin locale namen uniek zijn (bij veel ‘menging’ verspreiden namen zich makkelijk naar andere gemeentes; zo niet, dan niet). Hierover kan nog veel meer worden gezegd, maar het volgende geeft misschien een indruk: in de diverse provinciale databases kan men eenvoudig tellen hoe vaak een naam voorkomt in de burgerlijke stand (als kind, bruid, bruidegom of overledene). Als we ervan uitgaan dat de contacten van Schiermonnikogers zich zullen hebben geconcentreerd op de overige Waddeneilanden en op de Fries-Groningse overwal levert dit voor een aantal karakteristieke namen de volgende getallen (naam / # voorkomens op Schiermonnikoog / in overig Friesland / in Groningen / percentage Schiermonnikoog van totaal):

        Sanne/Zanne – 13 / 0 / 0 / 100%

        Klontje – 48 / 1 / 0 / 98%

        Lootsman – 26 / 1 / 0 / 96%

        Jaski – 91 / 4 / 0 / 96%

        Fenenga – 200 / 7 / 5 / 94%

        Donema/Donama – 82 / 6 / 1 / 92%

        Wouter – 33 / 3 / 0 / 92%

        Coerkamp/Koerkamp – 63 – 3 / 3 – 91%

        Vil – 49 / 4 / 1 / 91%

        Bloos – 58 / 4 / 4 / 88%

        Carst/Karst – 161 / 7 / 32 / 81%

        Teensma – 309 / 93 / 21 / 73%

        Feijes – 42 – 9 – 7 / 72%

        Stachouwer – 18 / 3 / 4 / 72%

Voor een ander voorbeeld van de verwevenheid van de Schiermonnikogers: gemeentesecretaris Gerrit Gerrit Ruurds Fenenga (1800-1860) heeft honderden acten mede ondertekend - in de jaren 1840-1842 alleen al 101 stuks. Het blijkt dat hij in bijna de helft van de gevallen (49 x) familie was van de geborene, (een van de) huwelijkspartners dan wel de overledene - al was het maar als aangetrouwde achterneef.

Zeeman, een gevaarlijk beroep

Uit de Utrechtse Courant van 2 mei 1835 :

"Op het Eiland Schiermonnikoog , beslaat de dringendste behoefte aan hulp. Een en zeventig weduwen en eene menigte weezen , welker mannen en vaders van tijd tot tijd in de zee hun graf gevonden hebben, lijden aan alles gebrek; een groot aantal oude zeelieden zijn door ligchaamsgebreken en zwakheid buiten staat hun brood te winnen , en de weinige welgestelde ingezetenen, die vroeger, niet zonder de uiterste inspanning, in den nood voorzagen , zijn, om de afneming des eilands door de zee , naar elders vertrokken. De predikanten der Ned Hervormde Gemeente alhier hebben gemeend hunne weldadige stadgenooten , op het bovengemelde te moeten opmerkzaam maken, en bieden alle zich aan, om, ook de geringste giften te ontvangen en dezelve over te maken. "

Tot halverwege de twintigste eeuw, dus tot de opkomst van de toeristenindustrie, was de zeevaart de belangrijkste bron van bestaan op Schiermonnikoog. Uit bovenstaande oproep blijkt dat het ook een gevaarlijk bestaan was. Uit de gevonden gegevens blijkt dat er in de negentiende eeuw heel wat Schiermonnikogers op zee zijn gebleven, bij een schipbreuk zijn omgekomen, dan wel over boord geslagen. Ook ziektes behoorden tot het beroepsrisico.
Dit kan worden achterhaald via overlijdensactes, uit verklaringen afgelegd bij het huwelijk van kinderen of bij het hertrouwen van de weduwe, of uit krantenberichten.

Om een indruk te geven de volgende ruwe berekening: van 1790-1889 zijn er op Schiermonnikoog 1354 jongens geboren; van 1102 daarvan bleek het mogelijk een overlijdensdatum te achterhalen. Van deze 1102 overleden ca 235 vóór hun 15^e verjaardag (een sterftecijfer van nog geen 22%, niet slecht voor het 19^e-eeuwse Nederland).

In de periode 1800-1920 overleden er circa 260 Schiermonnikogers op zee of in een buitenlandse havenstad. Als we even aannemen dat de helft van de 80 personen in die laatste categorie overleden aan een niet-zeevaartgerelateerde oorzaak, dan nog werd de zeevaart (door schipbreuk, ongeval op een schip of tropische ziekte) in genoemde periode zo'n 220 Schiermonnikogers fataal - zo'n 20% van de aanwas in de periode (uiteraard waren onder de slachtoffers ook zeelieden die voor 1800 waren geboren, en overleden er ook nog 19e-eeuwers op zee na 1920, maar het geeft althans een indruk...).

In de eeuw daarvoor was het echter nog erger: van de 48 tot nu toe geïdentificeerde VOC-opvarenden van Schiermonnikoog zijn er 34 (70%)  op reis omgekomen!

Bronnen

De inhoud van dit overzicht is ontleend aan eigen onderzoek in via Internet toegankelijke openbare bronnen (met zoveel mogelijk verwijzingen). Veel gebruikt zijn o.a.:

Digitaal archief van de provincie Friesland/Fryslân:  https://allefriezen.nl/

Digitaal archief van de provincie Groningen: https://www.allegroningers.nl/

Begraafplaats van Schiermonnikoog: https://www.begraafplaatsschiermonnikoog.nl/

Algemeen: https://www.wiewaswie.nl/

Streekarchieven:

https://waterlandsarchief.nl/index.php (Edam, Purmerend etc.), https://www.regionaalarchiefalkmaar.nl/ (kop van Noordholland), https://www.westfriesarchief.nl/ (Hoorn/Enkhuizen)

Stadsarchieven:

https://archief.amsterdam/indexen/persons (bij de inventarissen zit ook het archief van de Waterschout, met monsterrollen waarop vele Schiermonnikoger zeelui zijn terug te vinden) en https://stadsarchief.rotterdam.nl/

Voor het teruglezen van huwelijkbijlagen etc: https://www.familysearch.org/

Voor krantenknipsels: https://www.delpher.nl/

Genealogische gegevens uit voormalig Nederlands-Indië: https://www.roosjeroos.nl/Zoekscherm/

Voor gegevens over schepen en zeelui: https://www.scheepsindex.nl/home.php en https://www.marhisdata.nl/ (beide aanbevolen!!)