OVER DE NAAM SONKE
Sommige mensen menen dat de achternamen pas zijn ontstaan met het invoeren van de burgerlijke stand, d.w.z. na 1811, toen Napoleon bij keizerlijk decreet alle inwoners verplichtte zich met een achternaam te laten registreren. Dit is een misverstand. Het decreet gold alleen voor degenen die op dat moment nog geen achternaam voerden. Sommigen dachten dat het allemaal weer snel voorbij zou gaan en verzonnen voor de gelegenheid schertsnamen als Vroegindewei of Naaktgeboren.Veel familienamen, waaronder de naam Sonke zijn van veel oudere datum.
In de oudste schriftelijke bronnen uit de West- en Noordgermaanse dialecten vindt men al sporen van zogeheten tweenamigheid, waarbij de roepnaam wordt voorzien van een onderscheidende toevoeging. Zo komt in de 8e eeuw reeds bijvoorbeeld de naam Hadubrant Hiltibrantes Sunu voor, wat betekent Hadubrant de zoon van Hilbrand. Later komen we hetzelfde verschijnsel tegen in de aanduidingen als Johan Rolovingssoen en Janne Rembrechtssone. We komen hier in verband met de naam Sonke nog op terug.
Het verwijzen naar de vader in de naam van de zoon is dus al heel oud en komt ook het meeste voor. We kennen deze vorm in bijvoorbeeld Jan Pietersszoon Coen en Michiel Adriaanszoon de Ruyter. Als de naam wordt ingekort tot bijvoorbeeld tot Adriaansz. zit men al heel dicht bij het zogenaamde patroniem, zoals we dat nu nog steeds kennen: Janse (zoon van Jan), Pieterse (zoon van Piet), Klaasse (zoon van Klaas). De ‘betekenis’ van dit soort namen is dus niet moeilijk te achterhalen. Hetzelfde geldt voor veel andere soorten achternamen. De naam kan verwijzen naar een beroep, zoals bij Kuiper, of de Smid; naar een persoonlijke eigenschap de Goede; naar een kenmerk de Lange, naar een onderscheid de Jonge, naar een plaats of een streek van Buren, naar een huis of gebouw, van der Molen, en zo kan men nog een tijd doorgaan. In al deze gevallen is de achtergrond van de familienaam makkelijk te herleiden. Maar wat nu toch met de naam Sonke, die in geen van de genoemde categorieën lijkt te passen?
De eerste vraag is hoe schrijf je de naam precies? Bekend is dat in de oude bronnen dezelfde naam vaak op verschillende manieren wordt geschreven. Zo komen we in de Zeeuwse tak de volgende varianten tegen van onze familienaam: Sonke, Sonk, Soncke, Sonck, Soenke, Zoenke.
Met de volgende varianten bestaat waarschijnlijk geen familieverwantschap, maar wel een bepaalde taalverwantschap:Van Sonck, Sonken, Soncken, Sonkes, Sonks, Seunke, Seuntjens, Söhnke, Sönksen, Soenens, Sunkens (spr. Soenkens), Suncken (spr Soenken), Sonneke, Sönnecke(n), Sunnecken (spr. Soeneken), Soenneken, Sonckensz, Zoncken, Soynke, Sonkius (verlatijnste vorm, evenals Sonius)
Interessant en tegelijkertijd een stap op weg naar de verklaring is dat de naam Sonke ook een mannelijke voornaam is. En ook die komt in allerlei varianten voor, zoals: Sönke, Söncke, Sone, Zone, Sonne, Sönne, Sunke, Sünke. Zo is bijvoorbeeld Sönke Wortman een in Duitsland bekende maker van documentaire films. En om helemaal compleet te zijn, kan vermeld worden dat Sonka en ook Suntke, Suntken, Süntken, Sonken vrouwelijke voornamen zijn in Duitsland.
Behalve de achter- en voornaam Sonke bestaat ook nog het gewone woord ‘sonke’. Willem Sonke (Kloetinge, 12-04-1943) meldde ons dat het Tsjechische woord sonke staat voor bajonet. We hebben het niet kunnen verifiëren, maar we nemen het graag van hem aan.Hans Sonke (Kapelle, 28-09-1948) kwam op zijn reis door Zuid Afrika in aanraking met het woord sonke, dat in het Xhosa all together, ofwel allemaal samen betekent.
En inderdaad in Zuid Afrika bestaat ook een door vrouwen geleide vakbond met de naam Sikhula Sonke, dat staat voor We grow together (samen groeien wij). Er bestaat een Sewula Sonke Dance Theatre en ook een liedje met de tekst: Sesizo thadana sonke, wat zoveel betekent als Now we shall love each other. Dus ook hier weer het woord sonke in de betekenis van samen of in ieder geval iets gezamenlijks. Het is jammer dat er in Nederland zo weinig mensen Xhosa spreken, anders zou onze familienaam nog aanleiding kunnen zijn tot mooie overwegingen.
Wat we van de naam Sonke met grote zekerheid kunnen zeggen is dat deze zijn oorsprong vindt in het Oud-Germaans en dat hij via het Fries, dat ook weer op dat Oud-Germaans gebaseerd is, hier is terecht gekomen. Men moet hierbij bedenken dat het woongebied van de Friezen zich vroeger ver naar het zuiden uitstrekte en dat er in onze Zeeuwse streken lang Fries is gesproken. In het tegenwoordige Oost-Friesland, gelegen in Duitsland juist ten noorden van onze provincie Groningen, komt de naam Sonke als voornaam nog veel voor.
De Friese achternamen zijn grotendeels afgeleid van voornamen en de Friezen hadden daarbij de gewoonte om veel namen te voorzien van het verkleinende achtervoegsel –ke: Ele werd Eelke, Rinse werd Rinske, en zo voort.
Oorspronkelijk waren in heel West-Europa de voornamen gebaseerd op het Oud-Germaans. Later maakten deze namen plaats voor namen van Bijbelse of kerkelijke oorsprong, zoals Maria, Johannes en Antonius. De Friezen daarentegen handhaafden veel langer hun oorspronkelijke manier van namen geven.
In het Oudgermaans stond, zoals we zagen bij Hadubrant Hiltibrantes Sunu, het woord sunu voor zoon, een woord dat later terugkomt als sune, sone, sun, son, soen en zeune. In de doopformule uit de 8e eeuw voor bekeerde Germanen komt de zin voor: “Ec gelobo in crist godes suno”. (Ik geloof in Christus de Zoon van God) Hier dus het woord suno voor zoon.
Vatten we nu samen wat we tot nu toe hebben gevonden dan komt het op het volgende neer: Sonke - en Soenke, zoals onze achternaam op veel dorpen werd en nog steeds wordt uitgesproken - is verwant aan dat vroegere sunu, suno, soen en sone. Het is een verkleinwoord van sone en betekent dus zoontje, wat een begrijpelijke voornaam is voor een jongen.
Veel Zeeuwse namen die eindigen op –se of –ke zijn patroniemen, zoals Marinusse in de zin van Marinuszoon. Zoals we al eerder zagen hadden de Friezen de neiging de familienaam af te leiden van de voornaam. Die twee gegevens samenvoegend leidt tot de veronderstelling dat de achternaam Sonke voortkomt uit de constructie: zoon van en zou een zich steeds verkortende vorm kunnen zijn in de reeks Sonkeszoon, Sonkesz, Sonkes, Sonke.
Onze achternaam zou aldus geduid kunnen worden als Zoon van Zoontje, of Zoontjes’ zoon.
Hoe nu echter te verklaren dat Sonka in Duitsland voorkomt als vrouwelijke voornaam.? Men kan toch bezwaarlijk aannemen dat men een dochter tooit met de naam zoon(tje).
Wij denken dat Sonka een andere wortel heeft, namelijk het Oudgermaanse woord Sune, dat zon betekent en Sonka zou dan staan voor zonnetje; best een aardige vrouwelijke voornaam. Een enkele onderzoeker houdt er rekening mee dat niet alleen de vrouwelijke voornaam Sonka, maar ook de voor- en achternaam Sonke verwijst naar Sune (zon), of mogelijk naar Sunja, godin van de Waarheid.
Wellicht komt er nog eens een naamkundige, al of niet in de familie, die de achtergrond van onze achternaam met wetenschappelijke inzichten onomstotelijk vaststelt.
Voorlopig houden wij het op Zoontje, eventueel Zoontjes’ zoon, als de meest aannemelijke verklaring van de naam Sonke.
Bronnen:
- Hans Bachlow: Deutsche Namen Lexicon, Suhrkamp 1976
- Fr. de Brabandere: Verklarend Woordenboek van de Familienamen in België en Noord-
Frankrijk, Brussel 1993
- Günther Drosdowsky: Lexicon vornamen, Mannheim 1968
- R.A. Ebeling, Voor- en familienamen in Nederland, ’s-Gravenhage, 1993
- Gibt gute Ostfiesische Vornamen, Ostfriesische Landschaft, 1956
- Huizinga: Encyclopedie van namen, 1955
- Dr. P.J. Meertens: De betekenis van de Nederlands Familienamen.
- Dr. P.J. Meerten:, Zeeuwse Familienamen, Naarden 1947
- Ons Genealogisch Erfgoed, 17e jrg, nr 1, januari-februari 2009
- Irma Raveling: Die Ostfiesischen Vornamen, Herkunft, Bedeutung, und Verbreitung
- Prof. Ev. Wassenberg: Verhandeling over de Eigennamen der Friezen in Taalkundige
Bijdragen tot den Frieschen tongval, Leeuwarden. 1802
- Johan Winkler: De Nederlandse geslachtsnamen in oorsprong, geschiedenis en betekenis.
Zaltbommel, 1971 (herdruk van 1882)
- Johan Winkler: Studiën in Nederlandse Namenkunde (1900)
- Quelle und Forschungen zur Ostfriesische Familien- und Wappenkunde, Verlag Ostfr.
Landschaft. Aurich
N.B.
In de kerkenraadsverslagen van de Hervormde Gemeente van Embden tussen 1557 en 1620 is op 11 februari 1614 is sprake van ene Aleid (Alÿt) de weduwe van Suntke Kosters. Hieruit blijkt dat Suntke (ook?) een mannelijke voornaam is.
bron: Städtteforschung C/3/I en II, Die Kirchenratsprotokolle der Reformierten Gemeinde Embden 1557-1574, deel II pag 1055